Phong tục đón tết cổ truyền của người Hà Nhì

Người Hà Nhì không ấn định ngày cụ thể hằng năm để ăn tết, mà các già làng, trưởng bản sẽ bàn bạc và thống nhất để áp dụng cho từng năm, dựa trên các yếu tố thời tiết, khí hậu, mùa màng, khả năng kinh tế chung mà đưa ra ngày cụ thể, quà tết thường sẽ vào khoảng tháng 11 dương lịch. Đây là thời điểm nông nhàn, người dân Hà Nhì đã kết thúc mọi công việc đồng áng, mùa màng bội thu, chăn nuôi phát triển, có đủ điều kiện để ăn tết vui vẻ.

Phong tục đón tết kỳ lạ

Tết “kó nhẹ trà” (tết cổ truyền của người người Hà Nhì) diễn ra ba ngày, bắt đầu vào ngày Thìn, không kể đầu tháng hay cuối tháng, tùy từng bản, từng xã tổ chức sớm hay muộn. Đêm đầu tiên của tết được coi như đêm Giao thừa. Sáng sớm ngày mùng 1 tết, người Hà Nhì có tục đi lấy nước. Họ quan niệm rằng: Việc lấy nước đầu năm là lộc và có nguồn nước mới dồi dào sử dụng ngay từ đầu năm sẽ may mắn trong cả năm.

Tết người Hà Nhì chuẩn bị chu đáo từ trang phục truyền thống đến lương thực, thực phẩm, bánh trái đều tươm tất. Họ làm nhiều loại bánh truyền thống như bánh trôi, bánh giầy, bánh chưng không chỉ để thờ cúng tổ tiên mà còn chia cho con cháu hưởng lộc ngày tết và làm quà biếu cho khách. Riêng bánh cúng tổ tiên, chủ nhà nặn ba chiếc to hơn bánh thường và đặt lên tấm lá chuối dâng lên tổ tiên, trình báo năm hết tết đến, mời tổ tiên về ăn tết cùng con cháu và đây được coi là món khai vị ngày tết.

Khi cúng xong gia tiên với bánh trôi, bánh giầy là lúc đầu canh ba, nhà nhà thi nhau mổ lợn. Người Hà Nhì quan niệm nhà nào mổ lợn xong sớm, chọc tiết lợn một lần là được ngay, thì sang năm sẽ phát tài phát lộc, cuộc sống no ấm hộp quà tết, con cháu sum vầy. Nhà nào mổ con lợn to chứng tỏ năm vừa qua nhà đó làm ăn được, mùa màng bội thu. Bởi thế, những con lợn mổ tết thường là những con lợn đã được chủ nhà dày công chăm sóc trong cả năm, nhiều con nặng tới hơn một tạ.

Giống như các người Kinh xem chân gà dịp tết thì người Hà Nhì lại nhìn và lá gan của con lợn vừa mổ ăn tết. Lá gan lợn lành lặn, màu sắc tươi tắn, mật lợn căng đầy thì năm đó chăn nuôi phát triển, mùa màng bội thu, mọi người khỏe mạnh. Lợn mổ xong, cắt mỗi thứ một ít để cúng tổ tiên. Phần còn lại pha chế thành nhiều món, nhưng không thể thiếu món nộm thịt với vỏ của một loại cây rừng mà họ gọi là “khu phé a pó”, đây là món đặc trưng ngày tết vừa ngon vừa bổ...

Thờ cúng ông bà tổ tiên

Việc thờ cúng ngày tết của dân tộc Hà Nhì cũng rất gọn nhẹ mà có ý nghĩa sâu sắc. Không hương hoa, vàng mã, bày biện như một số dân tộc khác, mâm cúng tổ tiên là các sản vật do chính bàn tay con cháu làm ra như bánh giầy, bánh trôi, rượu, gừng, muối ớt, cơm, thịt. Đặc biệt, việc cúng tổ tiên trong ngày tết của người Hà Nhì là do phụ nữ đảm nhiệm. Nơi thờ cúng bên nội của người Hà Nhì được đặt ngay bên trên đầu giường của vợ chồng gia chủ. Nơi thờ bên ngoại được đặt ở góc bếp.

Trong mấy ngày tết, khắp trong bản ngoài mường, đâu đâu cũng tưng bừng, nhộn nhịp. Những người cao tuổi cùng nhau đi chúc tết các gia đình với những lời tốt đẹp và tình cảm chân thành. Tại bữa tiệc đầu xuân năm mới, người khách quý nhất sẽ được mời một mâm riêng. Con cháu nội ngoại đều đến chúc tết ông bà và cúi lạy bàn thờ tổ tiên, được ông bà chia lộc và chúc phúc rồi quây quần đầm ấm vui vẻ. Ngày mùng 1 tết, người Hà Nhì rất thích các em bé từ 12 tuổi trở xuống, không kể trai, gái đến xông nhà, họ coi đó là điều may mắn của gia đình.

Vào ngày thứ 3, kết thúc Tết “kó nhẹ trà”, tức là ngày con dê, các gia đình làm một mâm lễ cúng trời đất để cảm ơn đã ban sức khỏe, giỏ quà tết phù hộ cho dân bản bình an và cầu mong năm mới mùa màng bội thu, súc vật đầy đàn, bản làng yên vui. Theo quan niệm của người Hà Nhì, đi đâu, làm gì cũng phải có trời đất phù hộ thì mới thành, nên đầu năm mới phải cúng trời đất, cầu mong phù hộ cho cả năm an lành.